Ekonominin özellikle teknik konularında yorum yapmak “ tightrope ” denilen ince bir ip üzerinde yürüme meselesi gibidir. Eğer çok ehil değilseniz hata yapma olasılığınız oldukça fazla olacaktır. Diğer taraftan veri için günümüzün madeni benzetmesi yapılıyor ki bence de gerçekten de öyle. Ama bunun hem avantajı hem de dezavantajı var.
Avantajı var çünkü eğer bu madeni iyi değerlendirirseniz size muazzam bir getirisi olacaktır. Dezavantajı var çünkü eğer iyi değerlendiremezseniz uğraştığınız onca çaba boşa gidecek ve siz zararınızla kalacaksınız.
Onun için verileri yorumlarken çok dikkatli olmak gerekir, çünkü veri size hiçbir şey söylemez. Veriyi kullanan, onu yorumlayan kişi söyler ve bu da o kişinin ehliyetine bağlıdır. Dolayısıyla veri güvenilir, doğru ve resmi bir kaynaktan olsa dahi çok farklı şekillerde yorumlanabilir. İstatistiklerin Kötüye Kullanılması yazımda bunları teker teker sıralayıp açıklamıştım. (gözlem değerinin düşürülmesi vs gibi.) Şimdi onlara bir yenisi daha eklendi: düzey değer ve değişim. Peki düzey değer ve değişim değeri nedir?
Düzey değeri vaka sayısı, miktar, parasal bir değer, metre, sıcaklık gibi birçok değer olabilir. Değişim ise bu değerlerin artışının veya azalışının yüzde cinsinden ifade edilmesidir. Peki bunlar arasındaki fark nasıldır, aşağıdaki tablo örneğiyle açıklayalım.
| Düzey Değer | Artış | Toplam | Değişim |
| 1 | 1 | 2 | 100% |
| 10 | 1 | 11 | 10% |
| 20 | 1 | 21 | 5% |
| 50 | 1 | 51 | 2% |
| 100 | 1 | 101 | 1% |
Yukarıdaki tabloda 1’den 100’e kadar çeşitli düzey değerleri verilmiş ve değerlerin hepsine aynı miktarda olmak üzere “1” eklenmiştir. Eklenen bu değer sonucu, toplam olarak diğer sütunda verilmiştir. Peki bu düzey değerlere aynı miktarda bir artış eklendiğinde değişim ne olmuştur? Değişim sütunu incelendiğinde görülecektir ki küçük değerlerdeki artışlarda değişim daha büyük görünmektedir. Örneğin 10’un 1 artması %10 luk artış getirirken, 100’ün 1 artması %1 artış getirecektir.
Konunun daha net anlaşılması için gerek İngilizce gerekse Türkçe haber sitelerinde gerekse de sosyal medyada çokça karşılaşılan paylaşımları çeşitli konularda kendimce örnekledim.
- Örneğin, Ankara ve Çorum’daki Covid-19 vaka sayısını ele alalım. Ankara’da vaka sayısı 1000 iken Çorum’da vaka sayısı 10 olsun. Ertesi gün Ankara’da vaka sayısı 1100 olsun Çorum’da ise 12 olsun.
Peki bunun sonucunda değişim ne olmuştur. Vaka sayısı Ankara’da %10, Çorum’da ise %20 artmıştır. Bir an için düzey değer değil sadece yüzde değişim verildiğini düşünün. O zaman şunu düşünürsünüz Çorum’daki vaka artışı çok yüksek önceliğimiz Ankara değil Çorum olmalı dersiniz. Halbuki düzey değer de verilirse esas sorunun Ankara’daki vakalarda olduğu anlaşılacaktır.
- Örneğin, New York’ta A ve B partisi olmak üzere iki parti ve 1000 kişilik bir seçmen olsun. 2015 yılında A partisi 900 oy B partisi 100 almış olsun. 2020 yılına geldiğimizde seçmen sayısının bir an değişmediğini varsayalım.
Bu sefer A partisi 870 oy alsın B partisi 130 oy alsın. Sonuç değişmedi kazanan her iki yılda da A partisi oldu. Ancak düzey değer bir an için verilmemiş olsun ve haberlerde “Flaş Flaş B partisi oylarını %30 artırdı” alt yazıları geçsin. Bu durumda insan bir an düşünür ki herhalde B partisi gümbür gümbür geliyor, 2025’te kesin iktidar. Ama düzey değere bakılırsa 2500’lerde anca iktidara geleceği görülür.
- Örneğin, ABD geçen yıl sadece 10 ton soya fasulyesi ithal etmiş olsun. Bu miktar milyonlarca kişinin yaşadığı ABD’de hiçbir şey. Diyelim ki bu yılda ithalat 15 tona çıksın. Bu miktarda aslında çok fazla bir şey değil. Küçük bir kamyonet kadar.
Ancak bu, ABD’nin soya fasulyesi ithalatı son bir yılda %50 arttı diye verilirse göze bir an için çok büyük değerlerde ithalat yapılmış gibi gelebilir.
- Son örnek olarak, Fransa ve Almanya’yı ele alalım. Almanya’nın Gsyih’sı 100 birim, Fransa’nın Gsyih’sı 10 birim olsun. Bir sonraki yıl Almanya’nın Gsyih’sı 105 olsun, Fransa’nın ise 11 olsun. Kısaca Almaya’nın büyümesi %5, Fransa’nın büyümesi %10.
Bu durumda Fransa, Almanya’yı büyüme oranında geçtik diye sevinebilir ama düzey değerde Fransa’nın bir fırın ekmek yemesi gerektiği görülür.
Kısacası aslında düzey değer ve değişim değerinin her birini yerine göre paylaşmak yanlış değil. Ancak her ikisini bir arada kullanmak daha doğru olacaktır.
Berk Kayabalı 