Ekonomi denildiğinde yazılar ve tartışmalar genelde enflasyon, işsizlik, gsyih, büyüme gibi makro ekonomik göstergeler üzerinden yürür. Ancak iktisat çok geniş bir alandır ve oldukça keyif verecek konular da vardır. Bu nedenle ben de bloğumda ilginç olduğunu düşündüğüm yazılar yazmaya gayret ederim. Türkiye’de ilginç iktisadi yasaklar başlıklı bu yazı da onlardan birisi oldu.
Acaba neden bu kararlar alınmış diye merak ettiğim iktisadi yasakların peşine düştüm. Kulağa ilginç gelecek bu iktisadi yasakların sebebinin de bazen dönemin gerektirdiği zorunluluklardan dolayı bazen de siyasetçilerin veya bürokratların yanlış seçimlerinden dolayı olduğunu gördüm.
Şimdi bu kararlara geçmeden önce çok kısa bir şekilde bu araştırmayı nasıl yürüttüğümden bahsedeyim. Öncelikle ilk kaynağım Resmî Gazete oldu. Burada arama bölümüne istediğiniz kelimeyi girdiğinizde o kelimenin içeriğinde olduğu tüm arşiv önünüze geliyor. İkinci kaynağım ise İstanbul Üniversitesi’nin kamuoyuna açtığı gazete arşivleri oldu. Bu önemliydi çünkü kanunlar, kararnameler veya yönetmeliklerdeki yasaklar en fazla bir paragraf oluyordu ve çoğu zaman bir gerekçe belirtilmiyordu. Gazetelerde ise bu kararlara ait yorumların olabileceğini düşünerek kaynağıma bunları da ekledim. Okuduğum yazılar ve kitaplar ise diğer kaynaklarımı oluşturuyordu.
Şimdi dilerseniz o kararlara geçelim.
- Eşek İhracatı Yasağı
27 Mayıs 1939’daki bir kararname ile Türkiye eşek ihracatını yasaklıyor. Buradan anlıyoruz ki demek ki daha öncesinde eşek ihracatı yapılıyormuş. Konuyla ilgili daha detaylı bilgi edinmek için o dönemde çıkan Akşam Gazetesi’nin 27 Mayıs 1939 tarihli sayısına baktım ancak orada bir cümlelik haber şeklinde olduğunu gördüm. Herhangi bir yorum yoktu. (Ek-1)
Ancak Milli Müdafaa Vekilliği’ni isteri üzerine böyle bir karar alınmış olması yaklaşan İkinci Dünya Savaşı öncesi oluşabilecek herhangi bir tehlikeye karşı alınmış önlem gibi duruyor. Çünkü cepheye götürülecek malzeme ve ekipmanda bu hayvanların kullanılması durumu vardı.
Bu ihraç yasağı daha sonra 22 Mayıs 1946 yılında çıkarılan bir kararname ile kaldırılıyor. Bu yasağın kaldırılmasının akabinde Cumhuriyet Gazetesi, 24 Mayıs 1946 sayısında ünlü Amcabey tiplemesiyle eğlenceli bir karikatür yayınlanıyor.
– Boşuna mahmuzlama Amca bey, koşamam, hiç neşem yok.
– Hayrola, adanıza gene Salamon akını mı başladı?
– Hayır, dünkü gazeteleri okumadın mı, devlet baba, eşek ihracı hakkındaki yasağı kaldırmış. Şimdi para canlısı sahiplerimiz bizi kim bilir hangi arpasız, yulafsız ülkelere satacaklar.
– Üzülmekte haklısın ama anlaşılıyor ki devlet baba artık bu yurtta insan görmek istiyor! (Eşek şok)
- Dergi Yasağı
23 Aralık 1963 tarihinde Türkiye şu an hala yayın hayatına devam eden Economie et Politique adlı derginin 95’inci sayısını yasaklıyor. Dergi Fransa’da Komünist İşçi Partisi menşeili ekonomi alanında faaliyet gösteren bir dergi. Fransızca bilmememe rağmen Google Translate aracılığıyla derginin 95’inci sayısını inceledim. Acaba Türkiye karşıtı bir yazı var ondan mı yasaklandı diye. Ancak herhangi bir şey bulamadım. (Ek-2)
Tahminimce o dönemde komünizm bir tehlike olarak görülmüş bu yüzden yasaklanmış olabilir ki Resmi Gazete’de o dönemlerde bir çok yayının kısıtlandığı görülüyor.
- Klima Yasağı
Üç tarafı denizlerle çevrili, turizm potansiyeli oldukça yüksek ve bugün dahi önemli turizm geliri elde eden ülkemizde bir zamanlar (özellikle 1970’lerde) klimalı otobüs yasakmış. Bunu Fatih Vural’ın yazdığı Besim Tibuk Yarını Yaşayan Adam adlı kitabından anlıyoruz. Besim Tibuk’un anılarından bahsettiği bu kitapta rehberken Türkiye’de otobüslerde klima yasağı ile çok mücadele ettiğini anlatıyor.
Ülkeye turist gelecek, döviz kazandıracak ama yazın ortasında turistleri klimasız otobüslerde pişmeye zorlayacaksın diye bürokrasiye sitem eden Tibuk, turistlere bu yasağı anlatamadığını söylüyor. Ankara’ya toplantıya davet edildiğinde bürokratların falanca talimatname gereği yollar aşınıyor dediklerini, 200 kg’lik klimanın otobüslere takılmasına müsaade etmediklerini ve bu bürokrasinin ülkeye önemli zararlar verdiğini söylüyor. Bu yasağın ancak 1980’nde kaldırıldığını söylüyor.
Besim Tibuk’un anılarını anlattığı bu kitap benim çok hoşuma gitse de özellikle bu klima yasağı konusu araştırmak istedim. Çünkü kitaplarda yazan her şey doğru olmayabilirdi. Ancak Besim Tibuk’un iddiasının doğru olduğunu gördüm.
24 Mayıs 1980 tarihinde çıkan bir kararla otobüslerde klima (air condition) cihazı serbest bırakılıyor.
- Çakmak Yasağı
Ülkemizde 1946 yılında çakmak kullanımı tamamen yasaklanıyor. Çok acayiptir ki bunun sebebi de iktisadi. 1946’da kibrit üretimi devlet tekeline alınıyor ve kibrit kullanımının hem teşvik edilmesi amacıyla hem de buradan gelir etmek amacıyla çakmak kullanımı yasaklanıyor.
Bu yasak, 1952’de kibrit üretiminin devlet tekelinden çıkarılmasıyla kaldırılıyor. Ancak kibrit öylesine seviliyor ki uzun yıllardır kullanılmaya devam ediyor. Hatta kibrit kutuları aşağıdaki fotoğraflardan görüleceği üzere birer sanat eserine ve bazen de siyasi politika malzemesine dönüşüyor. Örneğin DYP İzmir İl Başkanlığı’nın çıkardığı kibritlerde olduğu gibi: ANAP’a oy verip kendinizi yakmayın. 🙂 (İkinci fotoğraf). İnhisar kibritleri 1946’da çıkarılmaya başlayan kibritler. İnhisarın kelime anlamı tekel, monopol anlamına geliyor.
Kaynakça
Eşek İhracatının Yasaklanması, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/4217.pdf
Eşek İhracat Yasağının Kaldırılması, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/6313.pdf
Cumhuriyet Gazetesi Amca Bey karikatürü, http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/GAZETE/cumhuriyet//cumhuriyet_1946/cumhuriyet_1946_mayis_/cumhuriyet_1946_mayis_24_.pdf
Economie et Politique adlı derginin 95’inci sayısının yasaklanması, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/11588.pdf
Otobüslerde klima yasağının kaldırılması, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/16997.pdf
Çakmak Yasağı, https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-49854358
Kibrit Üretimin Devlet Tekelinden Çıkarılması, https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/8026.pdf
Kibrit Kutuları, https://www.trthaber.com/haber/yasam/40-yili-askin-suredir-kibrit-kutusu-biriktiriyor-377616.html
Yarını Yaşayan Adam Besim Tibuk, Net Yayınları, Fatih Vural, Birinci Basım, 129-130. sayfalar
Berk Kayabalı 